RZECZPOSPOLITA OBOJGA NARODÓW
|
|
Ród Zamoyskich i Jan ZamoyskiZAMOYSCY HERBU JELITA Herb Jelita być może otrzymał na polu bitwy pod Płowcami legendarny przodek Zamoyskich, Florian Szary (Sariusz). Za ich właściwego protoplastę uważa się jednak Tomasza z Łaźnina (zm. ok. 1473). W owym Łaźninie w ziemi łęczyckiej, siedzieli w XV w. i potem liczni współwłaściciele, używający herbu Jelita i nazywający siebie z racji tej posiadłości Łaźnińskimi. Tomasz w jakiś sposób wybił się nad poziom majątkowy swych skromnych współbraci, skoro mógł pozwolić sobie na zakup (za gotówkę i kawałek gruntu we wsi Wzdżary) wsi Zamość i Wierzba w powiecie grabowieckim w ziemi bełskiej od Andrzeja z Opolska. Transakcja zawarta 3 czerwca 1447 r. stanowi moment przełomowy w dziejach rodu. Osiedlenie się na Rusi Czerwonej w okresie sprzyjającej koniunktury pozwoliło na szybkie ugruntowanie pozycji społecznej w nowym otoczeniu. Synowie Tomasza, Florian i Maciej, założyciele dwóch linii rodu, nazywali się już Zamoyskimi jako współwłaściciele Zamościa, ale dorobili się ponadto nowych posiadłości, mianowicie sąsiednich wsi, Krasnego, Żukowa i Piasków (Ruskich). W wyniku działów majątkowych potomkom Floriana (zm. 1510) przypadł Zamość i Krasne, a synowie Macieja otrzymali Wierzbę, Żuków i Piaski. Od początku XVI w. zarysowuje się zróżnicowanie społeczne między wspomnianymi liniami potomkowie Floriana byli wyraźnie zamożniejsi i sprawowali urzędy, Których brak zupełnie potomkom Macieja. Do nich należała jednak przyszłość rodu, podczas gdy linia Floriana wygasła w XVII w. Jan (1545-1605) otrzymał staranne wykształcenie. Ambitnego ojca stać było na wysłanie syna za granicę na studia, gdzie spędził sześć lat i zakończył je chlubnie, wybrany rektorem wydziału prawa (przedstawicielem ogółu studentów, obdarzonym szerokimi kompetencjami np. w zakresie zawierania kontraktów z profesorami) uniwersytetu w Padwie. Wydał także drukiem rozprawę o senacie rzymskim (1563), uznaną wówczas za wartościowe dzieło naukowe. Te sukcesy irytowały potem niektórych jego przeciwników i dawały okazję do złośliwości pod jego adresem. Zdolny, wykształcony i ambitny, był dobrym kandydatem na sekretarza królewskiego, którym został w 1566 r. Podkanclerzy Piotr Myszkowski, któremu Jan dedykował swoją publikację, był pierwszym jego protektorem, a zadania, które otrzymywał jako sekretarz (przede wszystkim uporządkowanie Archiwum Koronnego, udział w komisjach rewidujących dobra królewskie) ugruntowały jego dobrą opinię. W bezkrólewie 1572 r. Jan wkraczał jako starosta bełski i posiadacz starostwa zamechskiego w ziemi przemyskiej. W toku ostrych walk politycznych tego okresu zrobił wielką karierę jako rzecznik ("trybun") mas szlacheckich, autor demagogicznego hasła udziału całego "narodu szlacheckiego" w elekcji króla. Pasmo jego osobistych sukcesów rozpoczyna się jednak dopiero z wyborem na króla Stefana Batorego, któremu udzielił istotnego poparcia w czasie drugiego bezkrólewia. Od początku stał się bliskim współpracownikiem i zaufanym człowiekiem nowego monarchy. Z jego nominacji otrzymał urzędy o kluczowym znaczeniu w życiu państwa - podkanclerzego (1576 r.) i kanclerza wielkiego koronnego (1578 r.) oraz hetmana wielkiego koronnego (1581 r.). Rola, jaką odegrał Jan Zamoyski w ciągu trzydziestu lat działalności publicznej była wyjątkowo duża, a swą niepospolitą indywidualnością wywierał wpływ na bieg wydarzeń politycznych do ostatnich miesięcy życia. Współcześnie był wynoszony pod niebiosa przez zwolenników, a zajadle ganiony przez przeciwników. Po śmierci zaliczony do grona najwybitniejszych Polaków, nie uniknął jednak krytyki, która nasiliła się szczególnie w historiografii ostatnich dziesięcioleci. Sprzeczne oceny tej niezwykłej postaci powodują nadal interesujące polemiki wśród historyków. Jan Zamoyski wchodził w samodzielne życie jako właściciel czterech wsi, umierając zostawił synowi (oprócz innych dóbr) ordynację zamojską składającą się z 6 miast i 149 wsi, położonych w ziemi bełskiej, chełmskiej, przemyskiej i lubelskiej. Ordynacja ta, utworzona (na wzór wcześniejszych ordynacji radziwiłłowskich) z aprobatą sejmu w 1589 r. i zatwierdzona na sejmie 1590 r., zorganizowana była jak małe odrębne państwo, którego stolicę stanowiło miasto Zamość, założone w 1580 r. na gruntach wsi Skokówki, jako na wskroś nowoczesny, wysokiej klasy obiekt urbanistyczny. Tak to ocenili ówcześni znawcy europejscy. Zamość posiadał jako centrum rezydencję ordynata, ponadto kolegiatę - ośrodek życia religijnego, wyższy rangą od zwykłego probostwa, Akademię, czyli wyższą uczelnię i własny sąd drugiej instancji, czyli trybunał. Statut ordynacji przewidywał jej dziedziczenie przez jednego spadkobiercę i to tylko płci męskiej, dla zabezpieczenia więc odpowiedniego majątku dla dalszego spodziewanego potomstwa stworzył kanclerz Zamoyski inny kompleks dóbr, na pograniczu województwa bracławskiego i podolskiego w dorzeczu rzeki Murachwy. Były to ogromne dobra rozciągające się od Jampola aż prawie po Bar, słabo jednak zaludnione z powodu zniszczeń przez najazdy tatarskie i kozackie. Kanclerz prowadził ich kolonizację, tworząc również centralny ośrodek administracji włości w założonym w 1579 r. miasteczku Szarogrodzie (tak nazwanym na cześć mitycznego przodka, Floriana Szarego). Oprócz tych dwóch wielkich kompleksów dóbr własnych posiadał liczne królewszczyzny, rozrzucone po całym kraju: starostwo knyszyńskie na Podlasiu, derpskie (dorpackie) w Inflantach, starostwo międzyrzeckie w województwie poznańskim, malborskie w Prusach Królewskich, generalne krakowskie w Małopolsce, starostwo garwolińskie na Mazowszu i inne mniejsze. W sumie była to fortuna stawiająca Zamoyskiego w rzędzie najpotężniejszych magnatów, dobrze zagospodarowana i przynosząca wielkie dochody. Jedyne zachowane zestawienia przychodów i rozchodów Zamoyskiego (lata 1579-82) wskazują co prawda, że wydatki równały się wtedy dochodom i że ponad 40% ekspensów szło na cele publiczne, przede wszystkim na zaopatrzenie wojska, ale był to okres wypraw wojennych. W spokojniejszym czasie (1598 r.) wydatki na armię spadały do 10% całości. Poza tym nie da się ustalić, w jakim stopniu następowała rekompensata nakładów poczynionych na cele publiczne. Nie sposób również określić, w jakim zakresie świadczenia na rzecz szeroko pojętego mecenatu Jana Zamoyskiego można uznać za działalność dla dobra ogółu. Taki cel przyświecał zapewne fundacjom kościelnym, szkolnym, sądowniczym, ale był nierozerwalnie związany z głoszeniem własnej chwały, którą szerzył kanclerz przy każdej okazji. Dobór kolejnych małżonek jest znamienny dla kariery życiowej. Pierwsza żona, Anna (zm. 1572) była córką macochy Jana z jej pierwszego małżeństwa z Janem Ossolińskim, chorążym lubelskim, przedstawicielką rodu wówczas zmierzającego dopiero do pozycji magnackiej. Drugie małżeństwo, zawarte w 1577 r. z Krystyną Radziwiłłówną (1560-80) wiązało potężnego już podkanclerzego z rodem o pierwszorzędnym znaczeniu na skalę całego państwa. Trzecie (1583 r.) wyrażało szczególne łaski króla Stefana Batorego dla swego najbliższego doradcy, bo łączyło go z bratanicą monarchy, Gryzeldą Batorówną (zm. 1590). Czwarte (1592 r.) oznaczało poniekąd stabilizację kanclerza w środowisku magnackim, choć ród Tarnowskich, z którego pochodziła jego żona Barbara (1566-1610) utracił już wtedy część swej dawnej świetności. Wydaje się, że posagi żon nie odgrywały szczególnej roli w narastaniu majątku kanclerza. Przy braku potomstwa, które wymarło w dzieciństwie (oprócz dzieci Barbary) wracały zresztą do rodów, z których pochodziły żony. Dwie z żon Zamoyskiego (Ossolińska i Radziwiłłówna) pochodziły z rodzin do niedawna innowierczych, trzecia (Batorówna) była kalwinką. Choć więc małżeństwa mieszane nie były w tej epoce rzadkością, w przypadku Zamoyskiego (który przeszedł na katolicyzm w młodości, zapewne podczas studiów we Włoszech) mogły mieć wpływ na jego opinię człowieka wyjątkowo tolerancyjnego (niezupełnie zresztą odpowiadającą prawdzie).
|
|